.

Pył, proch, popiół. 15 lutego 2015

Przed nami Środa Popielcowa. Zanim pochylimy głowy przed kapłanem, warto przez chwilę zastanowić się nad symboliką popiołu.

Czytając starotestamentalny opis stworzenia człowieka dowiadujemy się, że Pan Bóg „ulepił człowieka z prochu ziemi” (Biblia Tysiąclecia, Rdz 2, 7). Analiza oryginalnego tekstu wykazuje, że nie chodzi tu o glebę, glinę czy ziemię (do ich opisania język hebrajski używa innych wyrazów). Chodzi o jakąś sypką, drobną i luźną substancję. W oczach autora biblijnego najwyraźniej stanowiła ona najmniejszy, niepodzielny element materii, była jakby odpowiednikiem tego, co greccy filozofowie określali jako „atom” – elementarna cząstka materialna. Proch jest w istocie najbardziej podstawowym elementem materii, do którego powraca się w momencie rozpadu. Człowiek został wydobyty z tego stanu (w aspekcie fizycznym „ulepiony”, uformowany) a dodatkowo obdarzony pochodzącym od Boga tchnieniem życia.

W dalszym ciągu opisu dzieła stworzenia do poziomu popiołu (pyłu, prochu) sprowadzony jest kusiciel - wąż, symbol szatana (Rdz 2, 14). Nie ma wątpliwości, że chodzi tu o metaforyczne oddanie poniżenia i odrzucenia.

W świecie starożytnym (nie tylko u Izraelitów, ale także u Greków, Arabów czy Egipcjan) popiół był symbolem czegoś nietrwałego, przemijającego. Powszechne było używanie go jako znaku uniżenia, umartwienia i pokuty. Stary Testament niejednokrotnie nawiązuje do tego znaczenia, jak choćby w opowiadaniu o Jonaszu (skutkiem jego prorockiego działania w Niniwie jest to, że nawet król tego miasta „usiadł na popiele”).

Pierwsi chrześcijanie – oczywiście pochodzenia żydowskiego – w sposób naturalny przejęli znane im wcześniej praktyki pokutne. Zewnętrznym znakiem woli wewnętrznego zerwania z grzechem było zaniechanie dbania o wygląd (szata, uczesanie, namaszczenie ciała olejkiem), oraz użycie popiołu.

W oficjalnej liturgii chrześcijańskiej znak popiołu pojawia się dopiero w VII wieku. Początkowo przeznaczony był dla tych, którzy publicznie pokutowali za ciężkie grzechy. Z czasem zwyczaj posypania głów rozpowszechnił się i powiązany został z rozpoczęciem okresu Wielkiego Postu. Zgodnie z tradycją popiół uzyskuje się ze spalenia gałązek palmowych, poświęconych i niesionych w procesji rok wcześniej, w Niedzielę Palmową.